خبر و گزارش موسیقی
۱۳۹۱ يکشنبه ۷ آبان
تریلوژی تِبای اثر سوفوکل از دو منظر روانکاوی
گروههای تئاتر، نقد ادبی (زیرگروه داستان) و
موسیقی خانهی فرهنگ گیلان
یکشنبه 7 آبان 1391 ساعت 17
تریلوژی تِبای اثر سوفوکل از دو منظر روانکاوی
سخنران و طرّاح برنامه:
محمّدرضا یکرنگ صفاکار
بازیگران نمایشنامهخوان:
آرمین حکمی، سعیده فاضلی، فرید نظری، ماهور میرزانژاد
آهنگساز و نوازندهی فلوت: کامبیز ایزدپناه
پیانو: مهرزاد شایقی
دف: حسین مقبولکردار
«تریلوژی تِبای» عنوانِ کلّی سه نمایشنامه از «سوفوکل» (Sophocles)، مربوط به شهر «تِبای» (یا «تِب») در یونانِ باستان، با این عناوین است: «اودیپوس شهریار»، «اودیپوس در کولونوس» و «آنتیگونه». سوفوکل (496 تا 406 پیش از میلاد) یکی از نمایشنامهنویسان و کارگردانان بزرگ یونان باستان است و نمایشنامهی نخُستِ این سهگانهی او مورد توجّه و تحلیل خاصّ و روانکاوانهی «زیگموند فروید» قرار گرفته و اصطلاحات «عقدهی اودیپ» و «مرحلهی اودیپال» را وارد فرهنگ روانکاوی، روانشناسی و روانپزشکی کرده است. امّا از دیدگاههای نوین روانکاوی، تعبیر فروید از این تراژدی باستانی تا چه حدّ معتبر و جامع است و آیا تعابیرِ روانکاوانهی دیگری نیز از این تریلوژی سوفوکل وجود دارد؟
پاسُخ به این پرسش، بهمثابهی نمونهای رهگشا برای تحلیل روانکاوانهی آثار ادبی و هنری، موضوع سخنرانی «محمّدرضا یکرنگ صفاکار» بود که بهگونهای آمیخته با نمایشنامهخوانی با بازیگردانی «فرید نظری» و بازی او، «سعیده فاضلی»، «آرمین حُکمی» و «ماهور میرزانژاد»، و اجرای زندهی موسیقیِ متنی اوریژینال ساختهی «کامبیز ایزدپناه» برای فلوت با نوازندگی آهنگساز، پیانو با نوازندگی «مهرزاد شایقی» و دف با نوازندگی «حسین مقبولکردار» اجرا شد.
سطور زیر نشانگر طرح کلّیِ برنامه است؛ شامل سرفصلهای سخنرانی، بخشهای مورد اشارهی سخنران از نمایشنامهها که بازیگران دیالوگهایَش را اجرا میکنند و جاهایی پیش یا پس از این اجرای دیالوگها که قطعات موسیقی اوریژینال اجرا میشوند:
******
+ سوفوکل و نمایشنامههایش
+ شرح داستان «اودیپوسشهریار» (429 ق.م.)
+ شرح داستان «اودیپوس در کولونوس» (411 یا 410 ق.م.)
+ شرح داستان «آنتیگونه» (442 یا 440 ق.م.)
+ اهمیّت داستان اودیپوس در نظریهی روانکاوی «زیگموند فروید» (1939 - 1856):
+ جایگاه نظریهی «عقدهی اودیپ» و «مرحلهی اودیپال» در روانکاوی و روانشناسی امروز
+ نقد «اریک فروم» (1980 - 1900) از نگاه ناکامل و اشتباه فروید به اودیپوسشهریار:
+ پسوپیش شدن نافرویدی داستان اودیپوس / رؤیای نهفته و آشکار
+ واکنش اودیپوس در مقابل گذشتهیابی تیِرِسیاس و خودش
< نمایشنامهخوانی(1): مویهی اوِدیپوس در نکوهش خود - موسیقی(1)
+ واکنش متفاوت اودیپوس به سرنوشتاش، در کولونوس:
< نمابشنامهخوانی(2): اوِدیپوس و همسرایان (مردم کولونوس)
+ و تکرار همین سخنان به گونهای دیگر در پاسخ کرئون که دغلبازانه میخواهد تسئوس و مردماش را از حمایت اودیپوس بازدارد:
< نمایشنامهخوانی(3): اودیپوس در پاسُخ دغلبازی کرئون به تسئوس و مردم کولونوس – موسیقی(2)
+ سخن اوِدیپوس به دختراناش در نکوهش کیفری که در گذشته به خود روا داشته است:
< نمایشنامهخوانی(4): سخن اوِدیپوس به دختراناش
+ احساس بیگناهی و عدم مسئولیّت اودیپوس در مقابل تثبیت گناه و مسئولیّتی که فروید میگوید / عامل بیرونی در برابر عامل درونی
+ مرگ سرخوشانهی اودیپوس و امّا حسِّ دهشت ناظران
+ نشانههای اختلاف پدران و پسران در هر سه نمایشنامه بدون نشانههای رقابت جنسی
+ علّت نفرین اودیپوس بر پسراناش:
< نمایشنامهخوانی(5): سخن اوِدیپوس در بارهی پسراناش
+ حکومت عادلانهی اودیپوس / جنبههای مذهبی، سیاسی و اجتماعی اختلافات پدران و پسران هر چه که جلوتر میرویم
+ دو نوع نگرش و منش نسبت به انسان و قدرت
+ ابوالهول یا اِسفینکس و معمّایَش: کنجکاوی جنسی کودک؟ و یا تأکید بر ضرورت یادآوری خاستگاه انسان؟
+ گایا – پسر عجیبالخلقهای به نام تیفون – اسفینکس و...
+ کائوس – گایا – اِروس - اورانوس – کرونوس و زئوس
+ اسفینکس و مصر هرودت:
< نمایشنامهخوانی(6): سخن اوِدیپوس در بارهی پسراناش (در مقایسه با دختراناش)
+ اودیپوس: کدام نشانهها او را - در نمایشنامهی نخُست - مستعدِّ پاسُخ به معمّای اسفینکس کرده است؟:
+ اودیپوس - در نمایشنامهی دوم - بر پلّهی دهانهی ورودی غار مینشیند و:
< موسیقی(3) - نمایشنامهخونی(7): روستایی و اوِدیپوس
+ و نیایش اودیپوس که دریافته به آخرین منزلگاه خود نزدیک شده است:
< موسیقی(4) - نمایشنامهخوانی(8): نیایش اوِدیپوس
+ توصیهی اهالی کولونوس به اودیپوس برای بخشش الاهگان بیشهزار و غار مقدّس
+ اودیپوس به تسئوس: هدیهی «تن زجردیده و بدمنظر» من به سرزمین شما
< نمایشنامهخوانی(9): تسئوس خطاب به همسرایان (مردم کولونوس)
+ در مقابل رفتار حیلهگرانه و بعد متجاوزانهی کرئون، اودیپوس، دختران مینوی و زن.ایزدان را که گویا در حریم آنان است، به یاری و پشتیبانی خویش میخواند و آنگاه که زمان مرگ او با غرّش «جانشکار آسمان» اعلام میشود، اودیپوس چنین میگوید:
< نمایشنامهخوانی(10): وداع اوِدیپوس - موسیقی(5) و تداوماش:
+ بعد، پیکی صحنه مرگاش را چنین شرح میدهد:
< ادامهی نمایشنامهخوانی: سخن پیک در شرحِ مرگِ اوِدیپوس - و ادامهی موسیقی
+ پُرسشهایی در بارهی الاهگانِ پُر برکتِ زمینی و دختران شب و تاریکی؛ هولناک و احترامانگیز: + نمادها و نشانهها
+ تأمُّل در نظریّات حقوقدان و مورّخ سوئیسیِ قرن نوزدهم «یوهان یاکوب باخوفن» در کتاب چهار جلدیِ «حقِّ مادری» و تحقیقات مستقل مورّخ و مردمشناس آمریکاییِ قرن نوزدهم «لوئیس هنری مورگان» در کتاباش «جامعهی باستان» در بارهی جوامع بدوی و پیشاتاریخی
+ نمونهها از ادبیّات دنیای باستان: «اِنومااِلیش» - تریلوژیِ تراژیکِ «اورستیا» اثر «اِشیل» و ...
+ نگاهی دیگر به نمادها و نشانههای اودیپوس و داستانَش:
+ «کهنالگوها» و «ناخودآگاه جمعی» «کارل گوستاو یونگ» (1961 - 1865):
+ مادر و نمادهای دوگانهاش
+ نمونهها از هنر و فرهنگ و ادبیّات دنیای معاصر
+ نمونهها از رؤیاها و کابوسهای آدمیان، نقّاشیها و قصّههای کودکان، افسانههای ملل و ...
+ بازگشت به بحث اودیپوس: کولونوس: بهشت ازلی؛ و غار: زهدان امن و نیز رازناکِ مادر
+ و امّا غار مرگ آنتیگونه - در نمایشنامهی سوم:
< موسیقی(6) - نمایشنامهخوانی(11): آنتیگونه در وصف حال خود در غارِ مرگاش
+ و یا آنتیگونه در واپسین گفتوگو با ایسمنه خود را «خدمتگزار مردگان» مینامد و سرانجام، در آخرین کلامَش، با مردم شهر چنین وداع میکند :
< نمایشنامهخوانی(12): آنتیگونه در آخرین وداعاش با مردم
+ اختلاف کرئون و آنتیگونه: دلیل آنتیگونه برای سرپیچیاش از قوانین کرئون:
< نمایشنامهخوانی(13): آنتیگونه به کرئون - موسیقی(7)
+ آیین بهخاکسپاری مردگان: آیینی زنانه؛ و پیوند این آیین با عشق مادرانه در این مجادلهی آنتیگونه با کرئون:
< موسیقی(8) - نمایشامهخوانی(14): کرئون و آنتیگونه - تداوم موسیقی
+ کرئون و آنتیگونه نمایندهی دو منش متفاوتاند. چنانکه آنتیگونه به کرئون میگوید:
< تداوم موسیقی - ادامهی نمایشنامهخوانی: آنتیگونه خطاب به کرئون
+ نظام مادرشاهی: نخُستین تمدّن و نماد عشق و یگانگی و صلح
+ توضیح تفاوتهای اصل مادری با اصل پدری
+ کلام دیگری از کرئون به شیوخ شهر، نشانگر تقابل دو اصل در قالب تقابل او با آنتیگونه:
< نمایشنامهخوانی(15): کرئون به شیوخ شهر در بارهی آنتیگونه
+ و یا در پایان مجادلهاش با آنتیگونه؛ و به پسرَش هایمون: «ای بردهی زنان!»
+ و نیز در این تقاضای یاری آنتیگونه از خواهر بزرگترَش ایسمنه:
< موسیقی(9) - نمایشنامهخوانی(16): آنتیگونه و ایسمنه
+ توضیح در بارهی ایسمنه و اسارتباری وضعیّت او بهرغم سازش: کرئون دو خواهر را به دو مار تشبیه میکند
+ نگاه کرئون به زن و ازدواج:
< نمایشنامهخوانی(17): کرئون دربارهی نامزدی هایمون با آنتیگونه
+ ارتباط تفاوتهای اصل پدری و اصل مادری با دموکراسی، عدالت، عشق، خودکامگی و ... چنانکه در مجادلهی هایمون با پدرش کرئون:
< موسیقی(10) - نمایشنامهخوانی(18): کرئون و هایمون - تداوم موسیقی
+ ادامهی بحث قبلی و توضیح نظر مخالف سوفوکل در بارهی ازدواج خویشاوندی بهرغم طرفداری او از اصل مادری
+ توضیح ضرورت تعادل و اتّحاد بین مادرانگی و پدرانگی و معایب و محاسن هر یک
+ پیروزی پدرشاهی (پدرسالاری) و کرئون: پیروزی سیاسی و اجتماعی و نه پیروزی اخلاقی و معنوی؛ چنانکه تیِرِسیاس، خطاب به کرئون، این شکست او را پیشگویی میکند و بعد پیک خبرهایی شوم میآورد. و سپس پشیمانی دیرهنگام کرئون:
< نمایشنامهخوانی(19): کرئون و پیک در مواجهه با مرگ آنتیگونه و هایمون - موسیقی(11)
+ مسایل عصر پریکلس و سوفوکل: سوفسطائیان و دو تفکّر میان آنان، فساد و طاعون، چنگهای پِلوپونزی و پیروزی اسپارتها و ...
+ نشانهها و بازتابهای مسایل مورد بحث در رویدادهای اجتماعی، فرهنگی، فلسقی و هنری عصر ما و نیز در آثار هنری معاصر (از جمله در سینما و موسیقی) و نتیجهگیری؛ با اشاراتی به سرود همسرایان در پایان آنتیگونه:
< نمایشنامهخوانی(20): سرود همسرایان در پایان آنتیگونه - موسیقی(12)
******
به این ترتیب در این برنامه، سخنرانی در بارهی تریلوژی تبای اثر سوفوکل، با نمایشنامهخوانی بازیگرانهی بیست بخش از سه نمایشنامه و اجرای زندهی دوازده قطعهی اختصاصاً ساختهشده برای این بخشهای نمایشنامهخوانی، همراه شد و این، تجربهای بکر از نوع خود و نیز نخستین برنامهی بیناگروهی از این دست بود که در خانهی فرهنگ گیلان اجرا میشد و از این رو کاستیهایی نیز داشت. امّا، با اینکه دو ساعت و نیم طول کشید و در هوای پاییزی نسبتاً سرد ایوان خانه برگزار شد، از حضورِ پُر صبر و حوصلهی مخاطبانی بسیار در ابوان و حیاط خانه برخوردار گشت؛ چنانکه انگیزهای برای تداوم چنین برنامههایی ایجاد شد.
پوستر: افسانه یزدانی
عکس: سعیده افروخته
یکی از قطعات موسیقی ساختهشده را با نوازندگی فلوت آهنگسازَش، کامبیز ایزدپناه، در شمارهی 02 پادکست موسیقیِ لینکِ گروه موسیقیِ این سایت بشنوید.
متن کامل مقالهی محمّدرضا یکرنگ صفاکار با عنوان «تریلوژی تِبای اثر سوفوکل از دو منظر روانکاوی» را به زودی در لینکِ گروه تئاترِ این سایت بخوانید.